تاریخچه پیدایش ساعت مچی

تاریخچه پیدایش ساعت مچی حدود شش قرن قبل از میلاد، بابلی‌ها �در عصر امپراتوری دوم� چند مورد ابداعی از خود به جای گذاشته‌اند که امروزه نیز مورد استفاده کلیه کشورهاست. مرسوم داشتن هفت روز هفته و تعیین عدد پایه ۶۰ برای ساعت، احتمالاً از یادگارهای تمدن میان رودان (بابلی) است. آن‌ها باور داشتند که عدد ۶۰ به اعداد ۱، ۲، ۳، ۵، ۶، ۱۰، ۱۵، ۲۰، ۳۰ قابل تقسیم است؛ لذا، این عدد را پایه در نظر گرفته و مبنای تقسیم‌بندی ساعت قرار دادند. همچنین تقسیم‌بندی دایره به ۳۶۰ درجه �مضربی از ۶۰� از کارهای بابلی‌ها می‌باشد.

ابزارهای نخستین

استفاده از خورشید و آب یکی از ابزارهای قدیمی سنجش زمان بوده‌است انسانهای نخستین از سایه خورشید، با استفاده از ستون‌ها یا دیواره‌ها، زمان را تعیین می‌کردند بعدها ساعت آبی اختراع شده‌است که در ایران به آن پنگان یا فنجان می‌گویند

انواع ساعت

ساعت آفتابی

کعبه زرتشت (Ka’ba-ye Zartosht)​

کعبه زرتشت را بعضی از پژوهشگران بنایی برای تعیین و سنجش زمان با کمک خورشید و مهتاب می‌دانند. تا امروز حدس می‌زدند کاربرد این بنا، محل نگهداری کتاب اوستا و اسناد حکومتی یا محل گنجینه دربار یا آتشکده معبد بوده‌است. اما غیاث آبادی با تحقیقات خود مدعی است. این بنا با مقایسه با تمامی بناهای گاهشماری (تقویم) آفتابی در سرتاسر جهان، پیشرفته‌ترین، دقیقترین، و بهترین بنای گاهشماری آفتابی جهان است. این در حالی است که تا قبل از این بنا هم �چارطاقی�ها در نقاط مختلف ایران احداث شده بودند و همین وظیفه را با شیوهای بسیار ساده اما دقیق و حرفه‌ای بر عهده داشتند.

تمامی بناهای گاهشماری آفتابی در جهان فقط می‌توانند روزهای خاصی از سال (مانند روزهای سرفصل) را مشخص کنند و حتی با سال خورشیدی هم تنظیم نیستند. اما این بنا با دقت و علمی که در ساخت آن اجرا شده، قادر است بسیاری از جزئیات روزهای مختلف سال و ماه‌ها را مشخص کند.

زرتشتیان با استفاده از این بنا می‌توانستند بسیاری از مناسبتها و جشنهای سال را روز به روز دنبال کنند و از زمان دقیق آن‌ها آگاه شوند.

بسیاری از بناهای چارطاقی در سطح کشور (به تصور آتشکده) یا به‌طور کامل تخریب شده یا تغییر کاربری داده شده‌است؛ ولی خوشبختانه تعدادی هم مانند چارطاقی �نیاسر� و چارطاقی �تفرش�،و چهار طاقی شهر ایج در جنوب استان فارس که از عهد ساسانیان به جا مانده است سالم مانده و برای ما و نسلهای بعدی باقی‌مانده‌اند.

در ساعت خورشیدی، یا اسطرلاب (استاریاب) که از دوره صفوی در ایران رایج بوده‌است، میله‌ای عمودی بر سطح افقی نصب می‌شده‌است با اندازه‌گیری سایه آن میله، زمان معلوم می‌گردیده‌است. این‌گونه ساعت‌ها در دربار شاهان و در مکانهای مذهبی استفاده می‌شده و نیاز به مدیریت انسان نداشته‌است. اما کاربرد آن فقط برای روزهای آفتابی و با مناسبت‌های خاص بوده‌است. در ایران ساعت آفتابی معمولاً همراه با استرلاب بوده و بعضی استرلابها دارای میله‌ای برای تعیین ظهر شرعی داشته‌اند.

ساعت شنی یا ماسه‌ای

پیدایش ساعت مچی

​

An ساعت شنی ساعت شنیاز دو حباب شیشه‌ای چسبیده به هم تشکیل می‌شده که میان آن، سوراخ باریکی برای رد شدن شن یا ماسه تعبیه می‌کردند، تا شنها به تدریج از حباب بالا به حباب پایین جمع شود. بعد ظرف را وارونه می‌کردند و همان عمل تکرار می‌شد. با معلوم شدن تعداد دفعات جابجا شده شن‌ها در حبابها، حدود تقریبی زمان مشخص می‌گردید. کاربرد این ساعت نیز محدود بوده و بیشتر برای تعیین زمان اقرار کردن یا قسم خوردن یا برای داوران در مسابقات یا در زمان اجرای اعدام استفاده می‌شده‌است. این ابزار بیشتر در روم رایج بوده‌است.

تاریخ ساعت آبی در ایران

ساعت آبی انواعی داشته اما ساده‌ترین و دقیق‌ترین آن ساعت آبی ایرانی پنگان یا فنجان بوده‌است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر دایمی انسانی قرار داشته‌است. پرونده:

فنجان یا ساعت آبی قنات.تاریخ اولین زمان بکارگیری ساعت آبی در ایران به‌درستی روشن نیست اما با توجه به اینکه کالیستنس مورخ یونانی کاربرد فنجان در ایران را مشاهده کرده‌است می‌توان گفت که قبل از او در ایران ساعت آبی رایج بوده‌است. او که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را منظما یادداشت می‌کرد در یادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته‌است: در اینجا (ایران)، در دهکده‌ها که آب را برحسب نوبت به کشاورزان برای آبیاری می‌دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می‌شود تا بر زمان نوبت (و تقسیم زمانی سهام) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می‌نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده‌است در ظرفی بزرگتر و پر از آب قرار می‌دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می‌گیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز می‌کند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب مانع می‌شود و … .

• ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمد و همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران به ویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعی بوده ضروری و نقش کارآمدی داشته‌است. در هیچ جای جهان ساعت آبی به اندازه ایران کارآمد و تأثیرگذار و مستمر نبوده‌است این ساعت حتی در زمانی‌که ۵۰ سال قبل ساعت‌های نوین به بازار آمده بود با آن‌ها رقابت می‌کرد و کشاورزان حاضر به کنار گذاشتن آن و استفاده از ساعت‌های نوین و جدید نبودند.

بر اساس بررسی‌های اولیه ساعتی آبی در ایران دست کم ثبت مکتوب و کاربرد ۲۴۰۰ ساله دارد.